Иқтисодиёт дар ҳар давру замон яке аз воситаҳои асосии пешрафти ҷомеа ва беҳдошти сатҳи зиндагии мардум ба шумор меравад. Муттаҳид шудани Хуросону Мовароуннаҳр ба як маркази ягона ва тадбирҳои андешидаи Тоҳириён, хусусан Сомониён барои инкишофи иқтисодиёти кишвар заминаҳо ба вуҷуд овард. Дар ин замон дар Шарқ вилоятҳои Мовароуннаҳру Хуросон аз лиҳози иктисодиёт тараққӣ карда буд. Ба гуфти ҷуuрофдонҳои асри Ҷ Мовароуннаҳр чун мамлакати серҳосил ва дорои сарватҳои бойи табиат ба калам додаанд; дар он тамоми чизҳои барои аҳолӣ зарур фаровон истеҳсол карда мешуданд.
Мовароунахр ва Хросон нохияи зироати Хочагии кишлок буд. Онхо асосан аз дарёхои Аму, Сир, Зарафшон истифода мекарданд. К Маркс мегуяд, ки асоси зироати Шаркро системаи обёрикуни ташкил медихад.Дар Мовароунахр ва Хуросон бисёр системаи обёркуни сохта шуда буд, ба монанди Щохруд Кармина, Шопурком,Гав,Пайкан,Дайнум ва гайра,ки дар Бухоро ва Зарафшон чой гирифта буданд.
Барш канали аз хама тулони буд,ки хам Самарканд ва хам хаволии онро бо об таъмин мекард .Нигох ва хифзи тамоми каналхо ба зиммаи арагсар гузошта буд ки онхо аз пардохти сугурта озод буданд. Махалхои чануби Сугди Самаркандро каннали Тий ё Кай обшор мекард .Дар болооби Зарафшон, дар дарёи Мастчох ва Искандардарё нишонахои сарбанди обанборхо ёфт шудаанд.
Як катор каналхои нав ва иншооти гидротехники, ки вазъияти зироатро бехтар менамуд,дар давраи мавриди тахкик ба вучуд оварда шудаанд.Гуё,ки дар давраи халифа Муътасим сокинони Чоч ба у мурочиат намуданд,ки аз хисоби беоби кашоки мекашем ва хохиш карданд, ки барои кофтани канале барои обёри намудан пул чудо кунанд. Халифа аз хазина 2 миллиён чудо намуд. Канал дар давраи Яхё ибни Асади Сомони сохта шуд. Дар яке аз катторкухи Нурато сарбанди азими санги ва обанбор бунёд карда шуданд,ки хангоми обхези дар он оби сои калон чамъ мешуд.
Сарбанд аз сангу соруш бунёд карда шудааст ва шаклаш зинашакл буд.Баландиаш 70 то 100 метр ва бараш аз 45 то 47 см буд. Сарбанд холо «Хонбанди», обанбораш Усмони ном дошта,дар махалли дехаи Янгикишлок, 12км аз маркази нохияи Фориш чануби Чизах вокеъ гардидааст.Заминхои зиёд аз оби чашмаю чоххо обёри карда мешуданд. Масалан заминхои Сугди Самарканд, Баркад ва гайра.
Дар заминхои обии водихои Мовароунахру Хуросон гандум, чав, шоли, лубиё,зайтун ,арзан ва гайра зироатхо кишт мекарданд.Аз руи гуфтахо гуё галлакори дар рустохои Насо ва Абевард,дар водихои Зарафшон, Кшкадарё ва дигар нохияхо таракки карда буд.Шолизор,масалан, дар наздикии шахри
Заркани Фаргона,махалхои дарёбоди кад-кади Сир,Аму ва дигар дарёхо кайд Шудаанд.
Дар хочагихои кишлоки водихои Зарафшон,нохияои Фаргона,Марв ва гайра пахтакори нашъу намо ёфта буд.Дар вохахои Осиёи Миёна богдори хеле таракки карда буд.Богхои сершумори Истаравшан,Чоч,Фаргона,Хуталон ба кайд гирифта шудаанд. Дар Марв токзор ва дар Хирот микдори зиёд мавиз,пита ва гайра истехсол мешуданд.Умуман Осиёи Миёна дар байни мамлакатхои Шарк бо фаровонии мева, сиффати баланду анвояш фарк мекард.
Дар Осиёи Миёна инчунин каду,бодринг ва хелхои гуногуни харбуза,ки дар он замон бехтарин хисоб меёфтанд,парвариш карда мешуд.Хусусан харбузахои Бухоро ва Марв бо сифати баланди худ шухрат пайдо каода буданд.Бехтарин харбуза дар Бухоро «аш-шак» ном дошт. Номгуи зироати хочагии кишлок хусусияти дехкониро, ки асосан ба обёри асос ёфта буд,нишон медихад.
Дар даштхои Осиёи Миёна чорводори,асппарвари ва гусфандпарвари таракки карда буданд. Хуталон бо чорводории тараккикарда, хусусан асппарвари шухрат пайдо карда буд. Дар рустои Лаваканд – зервилояти Хуталон Вахш гусфади зоти махсуси вахши парвариш меёфт Дар нохияхои хамвору дашти ва куххии Осиёи Миёна чарогоххою маргзорхои фаррох зиёд аст.Дар инчо юнучка кишт мекарданд.
Ахолии Осиёи Миёна инчунин дар водии Марв кирмакпарви, дар вилояти Хирот ва як каттор дигар махалхо ба занбури асалпарвари,эхтимол дар поёноби Зарафш он вадар бисёр обанборхои табиию сунъии дигар ба мохигири машгул мешуд.Хулоса хатто ин маълумоти мухтасар шаходат медихад,ки хочагии кишлок серсоха Буда, ба дарачаи баланди тараккиёт расидааст.Зироати Осиёи Миёна асосан ба оберии сунъи бо шабакахои оббери,ки дар гузашта ва давраи номбурда бунёд гардида буд ,асос ёфтааст.Бунёд гардидани каналхои оббери,ки сарбандхои дарё ва каналхо аз хусуси хунармандии иригатархои точик, инчунин мехнати бузурги мардм шаходатмедихад.
Дар нохияхои бисёри Осиёи Миёна микдори зиёди истехсоли сарватхои зеризамини истихроч ва гудохта мешуданд..
Маъдан Аз ин хусус сарчашмахо ва гуфтахои археологон шаходат медихад.
Дар Бадахшон сангхои кимматбахо бечода, нукра, тилло, лочувард, Булури куххи ва сангпахта истихроч мекарданд.Дар Шугнон ,Карон, Рушон лаъл,нукра,тилло мавчуд буд.Дар Хуталон тилло ва нукра истихроч карда мешуд,ки дар инчо аз реги Чайхун заршуи мекарданд, дар куххои Махастони Хуталлон намаксанг истихроч мекарданд.Дар маъхазхо аз хусуси дар хавзаи
Кашкадарё гирифтани намак маълумот дода шудааст.
Дар болооби зарафшони Истаравшан-дар Зарафшон ва конхои Бутам тилло,нукра,зок,санги Сулаймони ва намак истехсол карда мешавад.Дар Фар-
гона инчунин калъаги ва эхтимол,нафт истихроч мекарданд.Сарватхои зери- замини Хуросон низ истехсол карда мешуданд.Дар куххои Зарафшон,
Фаргона,Каромазор,нохияои Помиру сархади гарбии он ва дигар махалхо конхои сершумори аз кор баромада, чойи гудозиши маъдан ва гайра боки
Маъдани. кисми зиёди конхои кадимаи холо маълум дар асрхои 9-10 амал мекарданд.
Калонтарин махали истихрочи сарватхои зеризаминии асрхои миёна конхои нукраю сурби Кони Мансур мебошад, ки дар кисми шаркии нохияи сермаъдани Каромазор, дар худуди шимоли РСС Точикистон чой гирифтааст.Дар асрхои миёна дар нохияи Кони Мансур бештар аз дах кони калон буд:Тараэкад, Чакрамар,Чукурчилга,Каратошкуган,Адрасмон ва гайра.
Боз як каттор конхои кадими Лашкарак, Консой,Кончолро дар куххои Каромазор,Кони Гутро дар Фаргона кайд намудан зарур аст.Осори зиёди конхои тилло ва нукра дар сохил дарёхои Бозордара Ва Пшатри гарби (Дар Помири шаркии имруза) тахкик мегардад. Маъданро бо кандани чоххои амуди ва моил, накб инчунин бо усули кушод истихроч мекарданд. Чукурии конхо баъзан ба 150 м мерасид.
Маъданро баъди ба навъхо чудо кардан ба воситаи сабад ва кавга (халтаи чарми) дасти тавассути поймонак ва нардбон ё гаргара берун мекашиданд. Дар берун маъданро мегудохтанд. Яке аз чунин марказхои маъдангузори дар нохияи конхои кадими Кончол (дар куххои Карромахор) – Шудаанд.
Яке аз мухаккикони намоёни кухкории Осиёи Миёна М.Е. Массон кайд мекунад,ки дар саноати кухкори « афзоиши хосилнокии мехнат на бор охи минюаъд ба даст овардани комёбихо дар сохаи техника ва тагйир додани шароити мехнат,балки бор охи нисбат ба гузашта зиёд кардани микдори объктхои коркард ва одамони ба кухкори машгул ба амал меомад.Мувофики баъзе маълумотхо дар кони Чаркамар такрибан 150 хонача буд, ки дар он кариб 500-600 кас зиндаги мекарданд.Кухкори дар иктисодиёти Мовароунахру Хуросони асрхои 9 — 10 чойи намоёнро ишгол мекард ва аз руи вазъияти ин сохаи истехсолот дар бораи дарачаи тараккиёти кувваи истехсолкунандаи хамон замон тасавурот пайдо кардан мумкин аст.
Дигар намудхои касбу кор
Маъхазхои хатти ва гуфтахо хабар медихад,ки дар асрхои 9-10 бисёр касбу хунар ривоч ёфта тамоми махсулоти онхо хушсифат буда, берун аз сархади шухрат пайдо карда буд.Мардуми Мовароунахр бо моли дигарон эхтиёч надоштанд,зеро хама чизи зарури фаровон истехсол мекарданд.Бофандаги низ хеле таракки карда буд, анвои маттоъхо сершумор ва баландсифат буд.Матто асосан аз пахта, абрешим ва катон бофта мешуд.
Махсулоти корхонаи махсуси бофандаги,ки дар шафати арки Бухоро вокеъ буда, матои зебои сурх , сабз ва сафед мебаровард, шухрати баланд пайдо намуда буд.Дар баробари онхо яке аз намунахои дигар хатти сугди низ пайдо шуда буд. Баъзе порахои хурди газвори асрхои 9-10 Осиёи Миёна то ба рузхои мо омада расидааст. Пораи газвори асри 10 чолиби диккат аст,ки дар он номи сохибаш навишта шудааст ва у яке аз лашкаркашони сомони будааст бо фармони халифа Хорунаррашид факат дар когаз навиштан мумкин буд.
Ба ин сабаб папирус ва дигарчизхое,ки ба руяш хат менавиштанд,аз истеъмол баромад.Дар асри 10 тарзи тайёр кардани когаз ошкор шуда,дар дигар чойхо берун аз хоки Осиёи М иёна, то худи Сурия пахн мешавад. Алхоразми хазломез менависад,ки яке аз дустонаш ба вай хат менависад,зеро хонааш аз Самарканд дур буд ва когаз ба вай хело гарон афтод.Чармгари ва итехсоли пашми низ дар бисёр чойхо равнаку ривоч тамом дошт ва аз чарму пашм Маснуоти зиёде истехсол карда мешуд.
Тичорат ва муомилоти пул
Калонтарин шахрхои Осиёи Миёна дар асрхои 9 — 10 марказхои тичорати дохили вилоятхо, байни вилоятхо ва баъзеи онхо маркази тичорати байни мамлакатхо буданд. Вале тичорат на факат дар ин гунна марказхои савдою хунарманди равнаку ривоч дошт, балки инчунин дар бисёр дехахо низ (алалхусус дар чое, ки ин ё он намуди касбу хунар пеш рафта бошад) хеле инкишоф ёфта буд. Дар ин бобат маълумоте, ки Наршахи дар бораи дехахои атрофии Бухоро овардааст, чолиби дтккат мебошад. Дар ин дехахо хафтае як бор рузи бозор мешудва дар ин руз мардуми зиёде чамъ меомад. Дар баъзе дехахо бозорхои солона хам мешуд, ки 10 ва хатто 20 руз давом мекард. Ба ин гунна бозорхои солона аз чойхои дур низ точирон меомаданд ва на факат барои таъмини эхтиёчи худ, балки асосан барои фуруш моли бисёре мехариданд, зеро моли ин дехахо, хусусан газворхои онхо берун аз хоки Осиёи Миёна хам нанз ба фуруш мерафт. Савдогарони калони худи ин дехахо хам ба андозаи зиёд тичорат мекарданд.
Дар бораи вазъият, дарачаи равнаку ривоч ва баъзе хусусиятхои савдои дохилии он вакта тангахои он даврахо, хочагии мукаммали пули ва хусусияти анику дакики таърихии муомилоти пули мадракоти пурарзиш медихад.
Дар давлати Сомониён тангахои тилло хеле зиёд буд,вале аксарияти он-хоро берун аз Осиёи Миёна сикка мезаданд.Сиккахонахои Осиёи Миёна фа-
кат гох-гох динор мебароварданд Аммо чихати ин масъаларо диккат дихем, ки мувофики хабари маъхазхои таърихи ин динорхо бо киммати мол рох
доштанд,яъне мисли танга дона-дона кор фармуда намешуданд,балки факат арзиши вазни онхоро ба назар гирифта мешуд.
Аз ин мебарояд, ки ин се намуди дирам аз хамдигар фарки калон доштаанд, вагарна хар як вилоят метавонист хирочи худро ба хамон дираме дихад, ки мехохад.
Дрсавдои чана пули сиёх, ё худ фулус ба кор мерафт. Мдори муайяни фулус бо як тангаи нукра баробар карда мешуд, вале ин мкдор дар хар чо чар хел буд. Масалан, дар Бухоро як тангаи нукра 24 фулус буд. Фулус одатан дар худи худуди вилоят ба кор мерафт, вале амалан аз худуди вилоят берун хам истифода мешуд, лекин дар ин сурат курби он андак паст менашт. Чунончи, дар худи хамон соли 921 дар Бухоро ба як фулуси Самарканд факат 2/3 хиссаи он чизро харидан мумкин буд, ки ба як фулуси Бухоро ба фуруш мерафт.
Дар ин давра равобити тичоратии Мовароуннахр бо Шарку Гарб, алалхусус бо мамлакатхои Шарки наздик, бо кучманчиёни шимолу шарк хеле авч гирифт. Анвои моли тичорат, ки Мовароуннахр мебаровард, низ хеле зиёд шуд. Акнун бештар молхое ба фуруш мерафт, ки барои истеъмоли шахсии мардум ва барои эхтиёчи касбу хунар лозим буданд. Рохи корвонгузар байни Шарки Наздик ва Хитой аз Мовароуннахр мегузашт. Ин рох аз кишвархои сохили Бахри Миёназамин Сар шуда, аз Багдод, Хамадон, Нишопур, Марв, Омул гузашта, ба Бухоро меомад ва аз инчо давом ёфта, аз Самарканд мегузашту Шом, Тароз, Балосогун, Суйоб ва сохили чанубии Иссиккулро тай намуда, ба Мугулистон ва аз он чо ба Хитой гузашта мерафт.
Корвонхо баъзан нихоят калон мешуданд. Масалан, Ибни Фадлон, ки солхои 921-922 ба сифати котиби сафорати халифа Муктадир ба мулки Булгор сафар карда буд, менависад,ки корвони сафир аз 5 хазор касс,3 хазор асп ва уштури бешуиор иборат буд. Аксар вакт ба корвон гайр аз савдогарон. инчунин косибон , хунармандон,олимон,расомон хам хамрох мешуданд.Дар ин вакт,корвон дар вокеъ хеле калон шуда мерафт ва барои фухофизати он дастаи махсуси мусаллах низ ташкил мекард.
Робитахои тичорвтии Мовароунахр боХуросону мулки Булгор низ хеле ривочу равнак дошт. Ибни Фалдон менависад,ки рохи савдо аз Бухоро гузашта,то худи маркази ХоразмИ Чануби шахри Кат рафта, баъд то Урганч давом мекард ва аз он чо хам гузашта,ба воситаи Эмба дар худи мулки Бул –
Горанчом меёфт. Микдори зиёди дирамхои Исмоили Сомониён, ки дар саросари Руссия,хато аз сохилхои Балтик ёфт шудаанд,далолат менамояд,ки робитахои тичоратии байни Осиёи Миёна ва давлати рус, хеле мустахкам ва бо равнаку ривоч б уд. Аз Осиёи Миёна ба кишвархои Шаркии Аврупо биринч,меваи хушк, матоъхои гуногун ва беш аз хама диарамхои нукраи исмоилия мебурданд.
Шахр ва шахрсози дар замони Сомониён
Давлати Сомониён ду кишвари азим Мовароуннаҳр ва Хуросонро дар бар мегирифт. Дар баини онҳо Бухоро, Самарқанд, Истаравшан, Чоч, Фарғона Кеш Насаф аз чиҳати иқтисоди мадани ва сиёси мутараққитарин ба шумор мерафт. Дар асрҳои 1Ҷ – Ҷ он ( Зарафшон ) яке аз ноҳияҳои баиналиву маданияти Шарқ ба шумор мерафт. Чунин шаҳрҳои қадим, ба монанди Самарқанд ва Бухоро бузургтарин маркази адабиёт ва санъат ҳисоб меёфт. Дар поёноби Зарафшон поитахти давлати Сомониён — Бухоро, ки он сераҳоли ва дорои истеҳсоли сершумор буд чоигир мешуд.
Бухоро аз се қисм — арк, шаҳристон ва рабоз маҳали тичорату Ҳунарманди иборат буд. Дар қитъаи хеле мустаҳками арқ кохи совони чоигир буд.
Дар ончо хазинаи давлат махбас ва мачиди чомеъ воқеъ буданд. Қисми миёнаю баланди шаҳрро шаҳристон ишғол мекард, ки атрофашро девори дорои ҳафт дарвози печонида гирифтааст. Умуман Бухоро замони мавриди таҳқиқ хеле обод буд, аммо дар аини замон дар маҳаллаҳою гузарҳои серодам шароити дурусти коммуналию шаиши набуд.
Дар асрҳои 1Ҷ – Ҷ дар Бухоро аъзоёни оли сомон ва намояндагони аъёну ашроф ба миқлори зиёд асрҳо, масчидҳои — касри Мансури Сомони дар назди дарвозаи нав, касри Ниср дар Регистон бино карда будаанд .Аз руи тасвирхо бар меояд, ки шахрхои хурду калони Мовароуннахр ва Хуросон хеле зиёданд.
Дар бораи сохт, топография ва хаёти иктисодии шахрхои Осиёи Миёна дар маъхазхои форси–точики ва араби бисёр маълумотхо боки мондаанд. Аз маъхазхо тамоми материалхои оид ба яке аз калонтарин шахрхо – Марвро В. А. Жуковский гирд оварда бо ёдгорихои археологи киёс кард, минбаъд В. В. Бартолд онро кисман ба материалхои дигар шахрхо пурра карда, тахлил намуд. В. В. Бартолд кушид, ки чараёни инкишофи шахрхои асримиёнагии Осиёи Миёнаро тадкик намояд; маънои аники истилохоти махсусро, ки чугрофидонхо ва муаррихони асрхои 9 – 10 нисбат ба кисмхои шахрхо истифода бурда буданд, муайян намуда акидае баён кард, ки шахрхои асри 10 ва карнхои минбаъда дар худуди рабазхо вусъат ёфтаанд. Харчанд Бартолд ин акидаи худро нисбат ба ташаккули шахри асримиёнаги ба чорчубаи системаи мукаммал надароварда бошад хам, худи ба миён гузоштани ин масъала сахми калони у мебошад.
Манбаи назариявии масъалаи пайдоиш ва ташаккули шахрхоро дар худуди Осиёи Миёна олими марксист А Ю Якубовский кор карда баромад.У тамоми хусусиятхои иктисодию ичтимоии ин шахрхоро дар асри миёна дида баромада маълумоти сахех додааст.Кофтуковхои дигаре низ аз чониби археологон рафтаистодааст нисбати шахрхои феодалии Осиёи Миёна,ки дар Казокистон чамъбаст шудааст.Асосан шахрхои Хуросон ва Хафтруд шахрхое буданд,ки тамаддуни пурвусъат доштанд,онро тамаддуни шахрхои асрими – Ёнагии ислом меномиданд.
Хангоми омузиши таърихи шахрхои алохида,вилоятхои таърихию мадани ва нохияхои Осиёи Миёна,алакай бисёр масъалахои чугрофияи таърихи, кофтукоби археологи ва аник кардани чойи шахр,вилоятхо ва роххои асримиёнагии халгардиданд.Хамаи ин масъалахо муаян намуд,ки чи гунна инкишоф ва тараккиёти шахрхо ва вилоятхо дар таърих сурат гирифтааст.Дар адабиёти чугрофи и арабизабон барои номи шахрхои Осиёи Миёна ва кисмхои алохидаи таърихан ташаккулёфтаи онхо истилохоти махсус мавчуд аст,ки кисми дар Эрону Осиёи Миёна мураттаб ёфта, кисман аз тарафи арабхо оварда шудааст.
Пеш аз хама ,яке аз кисмхои таркибии шахрхо, яъне кухандизро шарху эзох додан зарур аст.Ба кадри ба вучуд омадани давлатхои пуриктидорва хусусан давлати пуркуввати Сомониён,кам гадидани куввахои марказгурезаз байни табааи дехконон кухандохои мустахкам ахамияти пештараи худро аз даст додан два хайати бисёр шахру шахрчахо бархам хурданд.Бинобар ин тасодуф нест,дар навиштачоти чугрофидонхои асри 9 -10 аксаран кайдкарда мешавад,ки аркхо ба хароба,дизхо (калъахо)ба калъахои кухнамубадал гардиданд.Аз ин сабаб шаристонхои баъзе шахрхо заиф мешуданд,баъзан таназул меёфтанд.
МАЪНОИ КАЛИМАИ ТОЧИК
Дар атрофи ин масъала фикрхои гуногун Ва хатто ба хам зид вучуд дошт ва кисман холо хам вучуд доранд. Баъзе муаллифон вучуд доштани чунин ахволро бо номи «точик» умуман инкор мекарданд. Масалан, дар «К,омус-ул-аълом»-и Шамсуддини Сомй чунин омадааст, ки «точик дар асл номи як кавмест аз туркхо».
Намояндаи дигари туркони усмонй исбот кардан хост, ки Фардавсии Тусй Саъди ва Хофизи Шерозй аслан турканд. Чунин акида баъд aз Инкилоби октябри соли 1917 низ чой дошт. Соли 1919 А.Фитрат дар маколаи худ бо номи «Тилимиз» (забонамон), кн дар рузномаи «Иштирокиюн» чоп шудааст, менависад: Дар дунё аз хама бой, аз хама хушбахт забон кадом aст, медонед? Баъд аз ин форсй ба катори туркй ва арабй дохил гардид. Холи забони форси тамоман бад аст… Форсхо забони худашонро партофтанд. Чашмонамонро калон кушода нигарем хохем дид, ки хакими машхури дунё Ибни Cинo турк acт. Дуввум Фаробй, ки Арасту ном гирнфтааст, турк aст. Чалолиддин Румй турк аст. Ва асархояшонро ба туркї менавиштанд» (Фарханқ, 2002, љ 1-2, сањ.15). Дар маљаллаи «Рањбари дониш», 1928, № 11-12 чунин омадааст: «тољикзабонон дар асл турканд ва дар зери таъсири маданияти Эрон забон ва миллати худро гум кардаанд. Бояд онхоро 6oз турк гардонем ва аз тамоми онхо мнллати турк ба вуљуд орем ва як давлати муаззами турк барпо созем. Дар тањти таъсири ин мафкура ва барои амалї гардонидани ин маќсадњо мо душмани забони тољикї будем».
Гурухе aз пантуркистон солхои бистум, сиюм ва чилум даъво доштанд, кн точикон аслан форс буда, аз Эрон ба Осиёи Марказй омада бошанд. Чунин акида дар байни баъзе зиёиёни узбек то солхои наздик вучуд дошт, ки ба ин эссеи Мухаммад Алй «Худро бишчнос» (Ёш ленинчй, 1988, 30,31 август) мисол шуда метавонад. У аз чумла навиштааст: «.., аз Эрон ба Туркистон кучонида оварда шудани одамони зиёде огоз ёсрт, ки ин харакат дар махалхо, алалхусус дар водии Зарафшон ранги оммавй гирифт…». Дар натича дар Туркистон зери таъсири Эрон мадрасахо пайдо шуда, анъанахои забон ва адбиёти форс устувор гаштанд.
Гурухи дигар даъво дошт, ки точикон аслан араб мебошанд. Масалан, дар «Fиёс-ул-луѓот», «Бурхони ќотеь» ва ѓайра «точик» чунин маънидод карда шудааст: «Точик» авлоди араб, ки дар Ачам бузург шуда бошад ва аксари онхо савдогарон бошанд: «лихозо аз точик гуфтан гoхo савдогар мурод аст». Ин маънидодхоро устод С.Айнй «Суханхои хавоякй» номида, маъхазашонро ба шовинистони араб нисбат додааст. «Агар точикон аслан авлоди араб бошанд, — менависад С.Айнй, — пас чаро онхо соли аввали фатх шyдани Бухоро соли 94 хичрй (713 мелод) дар як сол забони худро гум карда, забони бегонаро аз худ карда, сурахои ,Ќуръонро ба забони форсй хонданд ва aз арабхо дур шyданд».
Дар ќомусхои туркй бошад, маънидод шyдааст, ки «точик» дар асл номи як кавмест аз «туркхо» ва гайра. Садриддин Айнй бо далелхои эътимодноки таърихй галат будани даъвои шовинистони арабу туркро исбот кардааст.
Дар адабиёти илмй оид ба маънии истилохи «точик» акидахои мухталиф вучуд доранд. Ба акидаи баъзе олимон, аз чумла В.В. Бартольд, калимаи «точик» аз калимаи «тозй», «той» буда, ба маънои «араб» истеъмол мегардад. Туркони дашту сахрои apaбхopo, ки аз онхо дини исломро кабул карда буданд, «товй» номиданд. Азбаски мардуми форсизабони Мовароуннахр низ дини исломро пахн мекарданд, тyркхо онхоро «тозй» ном мегирифтанд. Вале баъдтар, пас aз фахмидани фарки байни арабу форсхо, форсиёни Осиёи Миёнаро барои aз арабхо фарк кардан «точик» ё худ «тожик» номиданд.
Фикри дигари олимон ин acт, ки гyё калимаи «точик» аз калимаи «тот» ба вучуд омада бошад, ки маънояш «раият» aст. Ба он «жик» хамчун пасоянди ифодакунандаи хурд истифода шуда, калимаи «тожик» ба вучуд овардааст. Кисми дигари олимон пайдоиши калимаи мазкурро ба калимаи хитоии «тяочжи» алокаманд мекунанд. Эхтимоле низ хаст, ки «тозик»-и пахлавй шояд баъд аз арабон ба тарзи «точик» талаффуз шуда бошад.
Ба акидаи А.Н. Бернштам номи «точик» (дар талаффузи хитой-дашй) дар давраи то истилои арабхо аз охири acpи VII маълум аст. Бино ба маълумоти мутафаккири асримиёнагй Махмуди Кошгарй туркхои ин сарзамин ахолии эронизабонро «тат» магуфтанд. Аввалин бор туркзабонон калимаи татро дар acpи VI дар вакти ба Хафтруд, Кошгар ва Хутан омаданашон истифода кардаанд.
Академик Н. Неъматов чунин акида дорад, ки номи «точик» дар як вакт бо ташаккули худи халк, яъне дар асрхои IҶ-Х ба вучуд омадааст.
Устод Садриддин Айнй дар асари барчастаи худ «Маънои калимаи точик» ба таърихи пайдоиш ва маънии калимаи «точик» чавоби хаматарафа додааст. Мувофики санадхои таърихй С.Айнй собит кардааст, ки дар таълифоти ахлн Шарк калимаи точик ба тарзхои гуногун: точик, тозик, тозак, тожик омадааст. Шакли асосй, аввалин ва аслии ин калима «точик» мебошад. Шакли «точак» бошад, айби котибон ё ин ки барои дар вазн гунчидан бо хохиши шоирон пайдо шудааст. Шакли «тозик» бошад «ихтирои» мугулхо ва туркхои кадим мебошад, ки онхо харфи «љ»-ро талаффуз карда наметавонистанд ва мавриди фарф задан » љ » -ро бо «з» табдил мекарданд. Бинобар ин баъд аз шинос шудан бо точикон ба чои «точик» истифода кардани калимаи «тозик ё тозак» мушохида мегардад. Муаллифони баъд аз истилои мугулхо хам аз забони онхо шакли «тозик»-¬ро шунида, чунин гуфтаанд ва навиштаанд. Устод С.Айнй собит намудааст, ки калимаи «точик» ба сифати як халки форсизабон сараввал ба мардуми форсизабони Осиёи Миёна ва Хуросон кор фармуда шуда, баъд аз он нисбат ба хамаи форсзабонони руи дунё ба кор бурда шудааст. Тасодуфй нест, ки Саъдй худро aз ахли шахри Шероз хисобида, дар шеъраш хешро «точик» шуморидааст ва муаллифони дигари эронй низ аз ахди кадимтарин то адибони асри ҶIҶ калимаи «точик»-ро нисбати халкхои форсзабони Эрон хам кор фармудаанд. Халкхои форсизабони Осиёи Миёна ва Хуросон, ки аз замонхои хеле кадим боз номи «точик» ба онхо дода шудааст, албатта, баробари ин ном ё аз он пеш пайдо нашудаанд, ё ин ки аз ягон чой наёмадаанд, балки инхо ахолии ин сарзаминанд, ки баъд аз исломия ба онхо номи «точик» ва ба забонашон «забони форсй» ё ин ки «забони точикй» дода шудааст.
Калимаи «точик» чй маънй дорад ва решаи он aз кучо пайдо шудааст? Мувофики тадкики С.Айнй калимаи «точик» aз се кисмат иборат аст: Точ-и-к. кисми якум «точ» аст, ки зинати сари шохон аст, дуввум харфи «и» нисбат аст. Масалан, Самаркандй, Бухорой ё Сталинободй гуем хамин «и» хамрох мешавад ва чизхо ё шахсхои ба ин шахрхо мансубро мефахманд. Саввум «к»-и исмй аст: даста-дастак, дона-донак, барг-баргак ва гайра. Номхои хос, ба монанди Равонак (дехае дар Самарканд), ки аз «Равон» гирифта шудааст. Тавсанак (дехае дар Бухоро аз «тавсан» гирифта шудааст). Равшанак (духтари Доро). Калимаи тољй ба хар чизе, ки ба точ мансуб: марвориди точй, ёкути тоий, лаъли точй. Вакте ки хостанд калимаи «точ»-ро ба халки форсзабони баландмаданият исми хос кунанд, дар охираш «к»-и исмиро хамрох карда, «точик» қyфтанд.
Точикон ва ачдоди онхо дар таърихи тамаддуни чахонй макоми хосеро дороянд. Точикон, забон ва фарханги онхо на танхо барои мардуми эронинажод, балки ба халкхои дигар низ таъсири мусбат расонидаанд. Забон ва фарханги точикон, давлати бузурги онхо дар хаёти моддию маънавй ва сиёсии мардуми Осиёи Марказй ва берун аз он осори худро гузоштааст. Точикон бо мехнатдустй, сулхчуй, бо тамаддуни кадим ва бой, бо хислатхои бехтарини инсонии худ дар байни чахониён макоми хосе пайдо кардаанд, ки дар ин бора бузургтарин мутафаккирони чахон шаходат додаанд.
